Drama “Koštana” predstavlja jedno od najznačajnijih djela srpske književnosti, smešteno u Vranje krajem 19. veka. Centralna figura drame je mlada ciganska pevačica Koštana, čija izuzetna lepota i očaravajući glas imaju moć da probude najdublje strasti i potisnute želje u srcima varošana.
Radnja počinje u proleće, tokom uskršnjih praznika. Koštana, poznata po svojoj lepoti i talentu za pesmu i igru, nastupa po kafanama i na veseljima. Njena pojava i glas ne ostavljaju ravnodušnim nikoga, posebno muškarce iz uglednih porodica. Među njima je i Stojan, sin bogatog trgovca Hadži-Tome, koji se strastveno zaljubljuje u nju.
Međutim, situacija se komplikuje kada i sam Hadži-Toma postane opčinjen Koštanom. Kroz njene pesme, on proživljava svoju mladost i budi u sebi davno zaboravljene strasti. Ovo stvara dramatičan sukob između oca i sina, koji predstavlja jedan od centralnih konflikata u drami.
Posebno značajan lik je Mitka, Hadži-Tomin brat, koji u Koštaninoj pesmi pronalazi utehu za svoj promašeni život. On je tragična figura koja simbolizuje sve one koji nisu uspeli da ostvare svoje mladalačke snove i želje zbog strogih društvenih normi. Kroz njegove monologe i razgovore sa Koštanom, autor prikazuje duboku nostalgiju za prošlim vremenima i izgubljenom mladošću.
Koštanina lepota i pesma ne donose samo radost – one uznemiravaju ustaljeni red u varoši i prete da naruše tradicionalne vrednosti. Gradske vlasti, predvođene Hadži-Tomom, odlučuju da stanu na put “razvratu” koji Koštana navodno izaziva. Ironično je da upravo Hadži-Toma, koji je i sam bio očaran Koštanom, predvodi akciju protiv nje.
Drama dostiže svoj vrhunac kada se odlučuje o Koštaninoj sudbini. Uprkos svojoj ljubavi prema pesmi i slobodi, ona biva prisilno udata za Roma Asana. Ovaj čin predstavlja simboličko gušenje njene mladosti, lepote i životne radosti. Koštana je žrtva patrijarhalnog društva koje ne dozvoljava individualnu slobodu, posebno kada je reč o ženama.
Kroz celu dramu provlači se nekoliko ključnih tema:
- Sukob između individualnih želja i društvenih normi
- Konflikt između mladosti i starosti
- Položaj žene u patrijarhalnom društvu
- Prolaznost mladosti i lepote
- Čežnja za prošlim vremenima
- Moć muzike i pesme da probudi potisnute emocije
Tragični kraj drame nije samo Koštanina lična tragedija – on simbolizuje pobedu društvenih konvencija nad individualnom srećom i slobodom. Prisilnim brakom, Koštana gubi svoju suštinu i postaje još jedna žrtva rigidnog sistema koji guši sve što je spontano, strastveno i slobodno.
Stanković kroz ovu dramu majstorski prikazuje život u patrijarhalnom društvu, gde se lične želje moraju podrediti kolektivnim normama. Posebno je upečatljiv način na koji autor koristi muziku i pesmu kao sredstvo za izražavanje najdubljih emocija i čežnji svojih likova.
“Koštana” ostaje aktuelna i danas zbog svoje univerzalne teme sukoba između ličnih težnji i društvenih ograničenja. Kroz sudbinu mlade ciganske pevačice, Stanković je uspeo da prikaže večitu ljudsku dramu – sukob između onoga što želimo biti i onoga što društvo od nas očekuje da budemo.
Analiza likova
1. KOŠTANA
- Mlada ciganska pevačica izuzetne lepote
- Simbol mladosti, slobode i životne radosti
- Glavni pokretač dramske radnje
- Karakteristike:
- Slobodnog duha i neukrotive prirode
- Talentovana pevačica koja razume dubinu narodnih pesama
- Svesna svoje lepote i moći nad muškarcima
- Žrtva patrijarhalnog društva
- Tragičan lik koji završava u prisilnom braku
- Predstavlja sve ono što patrijarhalno društvo pokušava da kontroliše
2. HADŽI-TOMA
- Bogati trgovac i ugledni građanin
- Predstavnik patrijarhalnog sistema
- Karakteristike:
- Autoritativan i strog otac
- Razapet između društvene uloge i ličnih želja
- U Koštani vidi svoju izgubljenu mladost
- Duboko nesrećan uprkos bogatstvu i ugledu
- Kroz njega se najbolje vidi sukob između strasti i dužnosti
- Simbolizuje represivnu prirodu patrijarhalnog društva
3. STOJAN
- Hadži-Tomin sin
- Mladi čovek zaljubljen u Koštanu
- Karakteristike:
- Emotivan i strastven
- Spreman da se suprotstavi ocu zbog ljubavi
- Razapet između dužnosti prema porodici i ličnih osećanja
- Predstavlja mladost koja se buni protiv tradicije
- Njegov lik pokazuje nemogućnost ostvarenja ljubavi u strogom društvu
4. MITKA
- Hadži-Tomin brat
- Jedan od najkompleksnijih likova u drami
- Karakteristike:
- Boemska priroda
- Nostalgičan za mladošću
- Kroz pesmu izražava svoju duševnu patnju
- Simbolizuje protraćeni život i neostvarene snove
- Njegov lik predstavlja tragičnu figuru koja živi u prošlosti
SPOREDNI LIKOVI:
5. KATA (Hadži-Tomina žena)
- Tipična patrijarhalna žena
- Karakteristike:
- Pokorna supruga
- Brine o porodici i kući
- Trpi muževljeve hirove
- Predstavlja tradicionalnu ulogu žene
6. VASKA (Stojanova verenica)
- Predstavnica građanske klase
- Karakteristike:
- Vaspitana po patrijarhalnim pravilima
- Pasivna žrtva okolnosti
- Simbol društveno prihvatljivog braka
7. GRKLJAN
- Koštanin otac
- Karakteristike:
- Pragmatičan i proračunat
- Koristi ćerkinu lepotu za zaradu
- Predstavlja ciganski način života
8. SALČE
- Koštanina majka
- Karakteristike:
- Zaštitnički nastrojena prema ćerki
- Svesna težine ženskog položaja
- Pomirena sa sudbinom
9. ARSA (Policijski pisar)
- Predstavnik vlasti
- Karakteristike:
- Izvršilac društvenih normi
- Beskompromisan u sprovođenju reda
- Simbol represivnog sistema
10. ASAN
- Koštanin budući muž
- Karakteristike:
- Pasivan lik
- Sredstvo za Koštanino kažnjavanje
- Predstavlja nametnuti brak
Analiza odnosa između likova
Odnos između Koštane i Stojana predstavlja centralnu ljubavnu priču drame, koja oslikava čistu, mladalačku ljubav koja se sukobljava sa društvenim normama. Stojan, kao sin uglednog trgovca, potpuno je opčinjen Koštaninom lepotom i njenim pesmama. Njegova ljubav prema njoj je iskrena i duboka, toliko da je spreman da se odrekne svog društvenog položaja i porodice zarad nje. Koštana takođe gaji posebna osećanja prema Stojanu, privučena njegovom mladošću, iskrenošću i spremnošću da je voli uprkos svemu. Međutim, njihova ljubav je osuđena na propast zbog nepremostivih društvenih razlika i strogih patrijarhalnih normi.
Odnos između Hadži-Tome i Koštane je mnogo složeniji i predstavlja jedan od najintrigantnijih aspekata drame. Hadži-Toma, kao predstavnik patrijarhalnog društva i ugledni trgovac, nalazi se u dubokom unutrašnjem konfliktu zbog svoje fascinacije Koštanom. U njoj on ne vidi samo mladu, lepu devojku, već i simbol svoje izgubljene mladosti i strasti. Kroz njene pesme, on proživljava svoje potisnute emocije i čežnje. Međutim, upravo on, kao čuvar društvenog poretka, mora da bude taj koji će stati na put “razvratu” koji Koštana navodno izaziva, što stvara snažan dramatični konflikt.
Odnos između Hadži-Tome i Stojana predstavlja klasičan sukob oca i sina, ali sa dodatnom dimenzijom njihove zajedničke fascinacije Koštanom. Kao otac, Hadži-Toma pokušava da spreči sina da uništi svoj život zbog ciganske pevačice, ali istovremeno i sam biva uvučen u vrtlog emocija koje ona izaziva. Njihov odnos se zaoštrava kada Stojan shvati da i njegov otac nije imun na Koštanine čari, što dodatno komplikuje već složenu porodičnu dinamiku.
Mitka u odnosu sa Koštanom pronalazi svojevrsnu utehu i mogućnost da kroz njene pesme izrazi svoju duboku životnu tugu. Njegov odnos prema njoj je više platonski i nostalgičan – ona za njega predstavlja medijum kroz koji može da izrazi svoju čežnju za mladošću i izgubljenim prilikama. Kroz njihove razgovore i pesme koje Koštana peva za njega, vidimo svu tragiku njegovog lika i života koji je mogao biti drugačiji.
U odnosu Koštane prema svim ovim muškarcima vidimo različite aspekte njene ličnosti. Sa Stojanom je ona najbliža svojoj pravoj prirodi – mlada, strastvena i željna ljubavi. U odnosu sa Hadži-Tomom pokazuje se njena mudrost i sposobnost da razume duboke ljudske čežnje, dok u odnosima sa Mitkom dolazi do izražaja njena umetnička priroda i sposobnost da kroz pesmu izrazi najdublje emocije.
Svi ovi odnosi su dodatno usložnjeni prisustvom drugih likova – Katom (Hadži-Tominom ženom), Vaskom (Stojanovom verenicom), i ostalim članovima društva koji predstavljaju različite aspekte patrijarhalnog sistema koji će na kraju slomiti Koštaninu slobodu i mladost. Kroz ove složene međuljudske odnose, Stanković majstorski prikazuje svu tragiku života u patrijarhalnom društvu, gde lične želje i strasti moraju ustupiti mesto društvenim normama i očekivanjima.
Drama završava tragičnim raskidom svih ovih veza kada Koštana biva prisilno udata za Asana, čime se simbolički gasi njena mladost i lepota, a svi muškarci koji su bili opčinjeni njome ostaju da žive sa svojim neispunjenim čežnjama i izgubljenim prilikama za sreću.